Biểu hiện tâm lý thần kinh liên quan đến COVID

Theo Juebin Huang, MD, PhD, Department of Neurology, University of Mississippi Medical Center
Đánh giá về mặt y tế Thg10 2021 | đã sửa đổi Thg11 2021

COVID-19 chủ yếu là một hội chứng hô hấp cấp tính, nhưng nó cũng có thể gây rối loạn chức năng của nhiều cơ quan và hệ thống cơ thể, bao gồm cả não.

COVID-19 có thể được phân loại là:

•     COVID-19 cấp tính: 4 tuần đầu sau khi khởi phát bệnh
•     COVID-19 bán cấp tính: Các triệu chứng và các bất thường xuất hiện từ 4 đến 12 tuần sau khi khởi phát COVID-19 cấp tính
•     COVID-19 mạn tính (hội chứng hậu COVID-19): Các triệu chứng và các bất thường tồn tại ≥ 12 tuần sau khi khởi phát COVID-19 cấp tính và không được xác định bằng chẩn đoán thay thế

Các biểu hiện thần kinh và tâm lý thần kinh của COVID-19 đã được báo cáo rộng rãi và có thể xảy ra trong giai đoạn cấp tính và/hoặc trong giai đoạn phục hồi, tình trạng này có thể kéo dài.

  Sinh lý bệnh

  Giai đoạn cấp tính

SARS-CoV-2, loại coronavirus gây ra COVID-19, xâm nhập vào hành khứu giác. Sự xâm nhập này có thể là nguyên nhân của những thay đổi về mùi và vị; tuy nhiên, không rõ là vi rút có lây nhiễm trực tiếp vào các bộ phận khác của hệ thần kinh trung ương (CNS) hay không.

Các biểu hiện về tâm lý thần kinh của COVID-19 có thể là một hiện tượng thứ phát chứ không phải là kết quả của nhiễm bệnh trực tiếp ở não; các cơ chế khả thi bao gồm:

•     Bệnh não thứ phát do các yếu tố thường gặp trong bệnh nặng và các biến chứng xảy ra khi hồi sức tích cực (ví dụ: giảm oxy máu, các bất thường về điện giải, rối loạn chức năng gan và thận)
•     Phản ứng miễn dịch do vi rút và khả năng tự miễn dịch
•     Có thể có một số biến chứng cụ thể đối với COVID, chẳng hạn như tổn thương nội mô mạch máu, trạng thái tăng viêm và/hoặc bệnh đông máu

COVID-19 cấp tính, nặng thường gây giảm oxy máu toàn thân và đôi khi là bệnh não do giảm oxy, có nhiều biểu hiện và di chứng tâm lý thần kinh nổi tiếng, bao gồm suy giảm nhận thức và trí nhớ, thay đổi tính cách và suy giảm khả năng vận động. Đôi khi bệnh não tồn dư vẫn tồn tại, và đôi khi các biểu hiện không bao giờ hết hoàn toàn.

Bất kể nguyên nhân nào, bệnh tình nguy kịch khiến bệnh nhân có nguy cơ bị các biến chứng về tâm lý thần kinh, bao gồm sảng và kích động. Đặc biệt có nguy cơ là những bệnh nhân cao tuổi đang trong khoa hồi sức tích cực (ICU) và những người có bệnh mạch máu não tiềm ẩn, suy tim hoặc tăng huyết áp. Nguy cơ là do các yếu tố phổ biến đối với bệnh hiểm nghèo và cách xử trí trong ICU chứ không phải do các yếu tố cụ thể đối với bệnh tật, bao gồm cả COVID-19. Những yếu tố này bao gồm giảm tưới máu toàn thân, sử dụng kéo dài thuốc an thần và các loại thuốc khác, gián đoạn nhịp sinh học và chu kỳ ngủ-thức, rối loạn chuyển hóa (ví dụ, bất thường về điện giải) và nhiễm trùng huyết. Khi bị loại bỏ khỏi môi trường thông thường và sự hỗ trợ của gia đình và bạn bè của họ, những bệnh nhân cao tuổi, có hoặc không có sa sút trí tuệ rõ rệt, đặc biệt dễ bị tổn thương.

Phản ứng miễn dịch do vi rút và khả năng tự miễn dịch cũng có thể đóng một vai trò trong bệnh sinh COVID-19. Nhiều bệnh nhân bị COVID-19 nặng bị trạng thái tăng viêm với sự gia tăng đột ngột của các cytokine tiền viêm (cơn bão cytokine). Bắt chước phân tử, trong đó kháng nguyên ngoại lai có thể giống với kháng nguyên tự thân, có thể kích hoạt phản ứng tự miễn dịch, một cơ chế tiềm ẩn gây ra các biến chứng tâm lý thần kinh liên quan đến COVID-19.

Các biến chứng cụ thể của COVID-19 có thể liên quan đến một số yếu tố, bao gồm những yếu tố sau:

•     Tương tác giữa các thụ thể men chuyển angiotensin 2 (ACE-2) và SARS-CoV-2: SARS-CoV-2 xâm nhập vào tế bào thông qua tương tác này; quá trình tương tác này được cho là có thể làm tổn thương các tế bào nội mô mạch máu, dẫn đến các vấn đề vi mạch có thể ảnh hưởng đến não. Các thụ thể ACE-2 phổ biến rộng rãi ở các neuron thần kinh ngoại biên và ở các neuron của hệ thần kinh trung ương.
•     Những thay đổi ở nhu mô não và ở mạch máu do SARS-CoV-2: Những thay đổi này có thể làm tổn thương các hàng rào máu - não và hàng rào máu - dịch não tủy, dẫn đến viêm các neuron, tế bào nâng đỡ và mạch máu não.
•     Một trạng thái viêm nặng, toàn thân ảnh hưởng đến nhiều cơ quan, bao gồm cả não: Trạng thái này thường do COVID-19 nặng gây ra.
•     Tác dụng gây huyết khối của COVID-19: Những tác động này có thể dẫn đến huyết khối mạch máu não và gây đột quỵ do thiếu máu não cục bộ cấp tính.

  Giai đoạn mãn tính

Sau khi khỏi bệnh cấp tính, một số bệnh nhân cho biết về một loạt các triệu chứng tâm lý thần kinh kéo dài hoặc biểu hiện đầu tiên sau thời điểm bị nhiễm bệnh ban đầu nhiều tháng. Các vấn đề về suy nghĩ, trí nhớ và khả năng tập trung (còn gọi là sương mù não) sau khi bệnh nguy kịch ở bệnh nhân COVID-19 có thể do giảm oxy máu, suy giảm chức năng hoặc rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD). Tuy nhiên, sương mù não cũng đã được báo cáo sau khi bị COVID-19 mức độ nhẹ, cho thấy rằng các yếu tố khác cũng có thể góp phần gây ra tình trạng này.

  Tài liệu tham khảo về sinh lý bệnh

1.     Graham EL, Clark JR, Orban ZS, et al: Persistent neurologic symptoms and cognitive dysfunction in non-hospitalized Covid-19 “long haulers.” Ann Clin Transl Neurol 8 (5): 1073–1085, 2021. https://doi.org/10.1002/acn3.51350

  Triệu chứng và Dấu hiệu

Các biểu hiện thần kinh đã được báo cáo ở khoảng 80% số bệnh nhân nhập viện bị COVID-19 . Một nghiên cứu đoàn hệ hồi cứu lớn đã báo cáo một tỷ lệ mắc bệnh thần kinh và tâm thần đáng kể trong 6 tháng sau khi nhập viện vì COVID-19, đặc biệt là ở những bệnh nhân mắc bệnh nặng . Rối loạn điều hòa thần kinh thực vật (rối loạn thần kinh thực vật, chẳng hạn như hạ huyết áp tư thế đứng) cũng có thể xuất hiện trong COVID-19, phổ biến hơn ở giai đoạn mạn tính.

  Các triệu chứng tâm lý thần kinh cấp tính

• Các biến chứng thần kinh cấp tính của COVID-19 có thể biểu hiện là các triệu chứng thần kinh không đặc hiệu như nhức đầu, chóng mặt, đau cơ và mệt mỏi. Các triệu chứng đặc hiệu hơn đối với COVID-19 bao gồm mất mùi (mất khứu giác) và vị giác (mất vị giác). Ở những bệnh nhân nguy kịch, tình trạng sảng thường xảy ra, gây ra những thay đổi về khả năng chú ý, nhận thức và mức độ ý thức; kích động hoặc buồn ngủ có thể chiếm ưu thế.
• Các biến chứng thần kinh không thường xuyên nhưng nặng hơn của COVID-19 có thể bao gồm đột quỵ do thiếu máu não cục bộ cấp tính, xuất huyết nội sọ, viêm màng não, viêm não và co giật. Các rối loạn thần kinh cơ như hội chứng Guillain-Barré (GBS) đã được báo cáo, nhưng tỷ lệ mắc chung của GBS trong đại dịch COVID-19 dường như không khác với tỷ lệ ban đầu. Tuy nhiên, số lượng các bệnh nhiễm trùng khác có thể gây ra các rối loạn này (ví dụ, cúm) đã giảm trong đại dịch, vì vậy COVID-19 có thể làm tăng nguy cơ hơn các bệnh nhiễm trùng khác.
• Các biến chứng nặng hơn của COVID-19 cấp tính, chẳng hạn như đột quỵ do thiếu máu não cục bộ hoặc xuất huyết, tổn thương do thiếu oxy-không có oxy, hội chứng bệnh não có hồi phục sau và viêm tủy lan tỏa cấp tính, có thể dẫn đến thiếu sót thần kinh kéo dài hoặc vĩnh viễn cần phải phục hồi chức năng lâu dài. Ngoài ra, bệnh cơ ở giai đoạn bệnh nguy kịch cấp tính và bệnh thần kinh ngoại biên do COVID-19 cấp tính hoặc do sử dụng thuốc chẹn thần kinh cơ có thể gây ra các triệu chứng tồn dư kéo dài hàng tuần đến hàng tháng.

  Các triệu chứng tâm lý thần kinh mạn tính và sau phục hồi

Trong quá trình hồi phục và là một phần của hội chứng sau COVID, nhiều bệnh nhân (ví dụ, 80% trong một số loạt bệnh nhân, ngay cả trong số những bệnh nhân không nhập viện) cho biết ít nhất một triệu chứng tâm lý thần kinh dai dẳng, bao gồm khó chịu kinh niên, đau cơ lan tỏa và giấc ngủ không hồi phục (3). Suy giảm nhận thức xảy ra có hoặc không có thay đổi, bao gồm sương mù não, có thể biểu hiện thành các vấn đề về khả năng tập trung, trí nhớ, ngôn ngữ tiếp thu và/hoặc chức năng điều hành.

Đau đầu giống như chứng đau nửa đầu (thường không dùng đến thuốc giảm đau truyền thống) và tê và đau nhói cũng rất phổ biến. Mất vị giác và mất khứu giác có thể vẫn tồn tại sau khi các triệu chứng khác hết.

Các triệu chứng rối loạn tâm trạng, chủ yếu là lo lắng và trầm cảm, thường gặp và có nhiều khả năng xảy ra ở những bệnh nhân đang hồi phục sau COVID-19 hơn ở những bệnh nhân đang hồi phục sau bệnh cúm hoặc các bệnh nhiễm trùng đường hô hấp nghiêm trọng khác.

Bệnh nhân cũng có tăng nguy cơ mắc PTSD, với những ký ức tái diễn, xâm nhập tái diễn sự kiện đó và thường gặp ác mộng, PTSD làm phức tạp thêm việc chẩn đoán của bất kỳ tình trạng rối loạn tâm trạng và lo âu đồng thời nào.

  Tài liệu tham khảo về các dấu hiệu và triệu chứng

1.     Liotta EM, Batra A, Clark JR, et al; Frequent neurologic manifestations and encephalopathy-associated morbidity in Covid-19 patients. Ann Clin Transl Neurol 7 (11):2221–2230, 2020. doi: 10.1002/acn3.51210
2.     Taquet M, Geddes JR, Husain M, et al: 6-Month neurological and psychiatric outcomes in 236379 survivors of COVID-19: A retrospective cohort study using electronic health records. Lancet Psychiatry 8:416–427, 2021. https://doi.org/10.1016/S2215-0366(21)00084-5
3.     Graham EL, Clark JR, Orban ZS, et al: Persistent neurologic symptoms and cognitive dysfunction in non-hospitalized Covid-19 “long haulers.” Ann Clin Transl Neurol 8 (5): 1073–1085, 2021. https://doi.org/10.1002/acn3.51350

  Chẩn đoán

•     Đánh giá lâm sàng
•     Kiểm tra các rối loạn gây bệnh khác

MRI não được chỉ định nếu bệnh nhân có thiếu sót thần kinh khu trú và có thể nếu bác sĩ lâm sàng nghi ngờ rằng các triệu chứng tâm lý thần kinh là do COVID cấp tính.

Nếu bệnh nhân có các triệu chứng tâm lý thần kinh trong hoặc sau COVID cấp tính, xét nghiệm trong phòng thí nghiệm thích hợp cũng phải được thực hiện để loại trừ các chẩn đoán thay thế (ví dụ, rối loạn chuyển hóa, các bệnh nhiễm trùng ở hệ thần kinh trung ương và rối loạn cấu trúc, rối loạn tâm thần).

Tiêu chuẩn chẩn đoán các rối loạn tâm trạng cụ thể (ví dụ, rối loạn trầm cảm nặng) và rối loạn lo âu ở bệnh nhân COVID cũng giống như những người khác. Kiểm tra tâm lý thần kinh có thể hữu ích nếu bệnh nhân bị suy giảm nhận thức sau COVID cấp tính. Các công cụ sàng lọc tiêu chuẩn nên được sử dụng để xác định bệnh nhân lo âu, trầm cảm, rối loạn giấc ngủ, PTSD, rối loạn thần kinh thực vật và mệt mỏi.

  Tiên lượng

• Thời gian và mức độ phục hồi sau các di chứng tâm lý thần kinh của COVID-19 là không rõ ràng. Các nghiên cứu theo thời gian với thời gian theo dõi lâu hơn là cần thiết.

  Điều trị

•     Chăm sóc hỗ trợ
•     Đôi khi thuốc chống trầm cảm

Đối với hầu hết các di chứng tâm lý thần kinh của COVID-19, chăm sóc hỗ trợ là biện pháp can thiệp chính.

Đối với bệnh nhân trầm cảm hoặc lo lắng, thiếu các thử nghiệm điều trị có đối chứng. Tuy nhiên, vì một số thuốc ức chế tái hấp thu serotonin (SSRI) và thuốc ức chế tái hấp thu serotonin-norepinephrine (SNRI) có đặc tính chống viêm, những loại thuốc này được giả thuyết là cải thiện tình trạng viêm kèm theo COVID-19 cũng như rối loạn trầm cảm đang có.

  Những điểm chính

•     Bệnh nhân nhập viện bị COVID-19 có khả năng có các triệu chứng tâm lý thần kinh trong giai đoạn cấp tính và giai đoạn hồi phục.
•     Trong giai đoạn cấp tính của COVID-19, bệnh nhân bị bệnh nguy kịch có thể bị sảng và kích động hoặc buồn ngủ.
•     Sau khi phục hồi khỏi COVID-19, nhiều bệnh nhân cho biết có ít nhất một triệu chứng dai dẳng, chẳng hạn như mệt mỏi, suy giảm trí nhớ và giảm nhận thức, đau đầu, tê và đau buốt hoặc mất khứu giác.
•     Ở những bệnh nhân có các triệu chứng tâm lý thần kinh cấp tính hoặc đã khỏi bệnh sau COVID-19, hãy loại trừ các chẩn đoán thay thế bằng kiểm tra hình ảnh và xét nghiệm ở phòng thí nghiệm thích hợp.
•     Điều trị bệnh nhân bằng điều trị hỗ trợ và thuốc chống trầm cảm khi cần thiết.

   Nguồn msdmanuals.com

Mọi thông tin trên website chỉ có tính chất tham khảo, không thay thế cho việc chẩn đoán hoặc điều trị y khoa. Vui lòng không tự ý áp dụng, nếu không có sự đồng ý của bác sĩ điều trị.